Średni samochód gaśniczy wodno-pianowy

Samochody gaśnicze Jelcz 003 produkowane w JZS na początku lat siedemdziesiątych nie spełniały już w pełni oczekiwań jednostek straży. Pojazdy zabudowywano na przestarzałych podwoziach, wywodzących się w prostej linii jeszcze z lat pięćdziesiątych. Ograniczona nośność podwozi, a także brak napędu na dwie osie w znacznym stopniu ograniczały możliwości taktyczne tych pojazdów. Największym mankamentem był jednak brak autopompy o wydajności rzędu 1600 l/min.

Na fali szeroko zakrojonych przedsięwzięć początku lat siedemdziesiątych, mających na celu poprawę usprzętowienia polskiej straży (do którego asumptem była w dużej mierze czechowicka tragedia w rafinerii), za jeden z głównych priorytetów uznano opracowanie i wdrożenie do produkcji nowego typu średniego samochodu gaśniczego – jako podstawowej jednostki operacyjnej krajowych jednostek straży. W 1972 roku zbudowano pierwszy prototyp nowego pojazdu GBA 2,5/16, który oznaczono symbolem 005 i który konstrukcyjnie oparto na również jeszcze wtedy prototypowym podwoziu Star 244L. Produkcja seryjna samochodu Jelcz 005 ruszyła ostatecznie w 1975 roku, co było zdeterminowane poślizgiem starachowickiej FSC z wdrożeniem do wytwarzania podwozi bazowych. Po raz pierwszy w historii PRL rodzima straż pożarna otrzymała uterenowione średnie samochody gaśnicze wyposażone w autopompę o wydajności 1600 l/min.

Podwozie

Pojazd oparto konstrukcyjnie na podwoziu Star 244L będącego nowością w ofercie Fabryki Samochodów Ciężarowych w Starachowicach połowy lat siedemdziesiątych. Warto nadmienić, że wersja 244L o zwiększonym w stosunku do całej rodziny uterenowionych ciężarówek rozstawie osi, wytwarzana była wyłącznie z przeznaczeniem pod zabudowy Jelcz 005.

Konstrukcja podwozia opierała się na ramie składającej się z podłużnic o przekroju ceowym i poprzeczek, do której przytwierdzono zderzaki, zaczep do holowania typu ucho-sworzeń (z przodu) i obrotowy hak pociągowy (z tyłu). Pod ramą z tylu umieszczono mocowanie na kolo zapasowe. Zawieszenie składało się z piórowych, półeliptycznych, podłużnych resorów z amortyzatorami typu Armstrong. Ponadto do zawieszenia tylnego mostu zastosowano dodatkowo stabilizator jako drążek skrętny.

Źródłem napędu pojazdu był wysokoprężny silnik typu S359, o mocy 150 KM i pojemności skokowej 6840 cm3. Przeniesienie napędu na dwa mosty odbywało się za pośrednictwem 6-biegowej (5+R), mechanicznej skrzyni biegów S5-45 produkowanej na licencji firmy ZF, współpracującej z dwustopniową skrzynią rozdzielczą. Włączanie i wyłączanie przedniego napędu dokonywało się elektropneumatycznie z miejsca kierowcy bez konieczności zatrzymywania pojazdu. Również elektropneumatycznie rozwiązano sterowanie blokadą mechanizmu różnicowego tylnego mostu napędowego. Samochód wyposażono w bębnowe hamulce z pneumatycznym wspomaganiem nadciśnieniowym, posiadające dwa niezależne układy dla kół przednich i tylnych. Ponadto zastosowano hamulec pomocniczy (postojowy) sterowany pneumatycznie i działający na tylne koła samochodu.

Star 244L w wersji produkcyjnej otrzymał zmodernizowaną kabinę typu 642 stosowaną dotychczas w samochodach Star 28/29. Modernizacja obejmowała przednią ścianę – podwójne lampy wbudowano w zderzak, zaś dolna atrapa osłaniająca chłodnicę została poszerzona. Kabina mieściła 2 osoby (kierowca i dowódca). W pierwszym prototypie Jelcza 005 z 1972 zastosowano jeszcze starszą wersję kabiny 642 (fot. 2).

Zabudowa pożarnicza

Nadwozie specjalne samochodu Jelcz 005 było całkowicie metalowe (szkielet z profili giętych oraz poszycie z blachy) i charakteryzowało się prostą i kanciastą linią. Składało się ono zasadniczo z 4 części tworzących dwa quasi-moduły – wyższy i niższy. Pierwszy z nich, umieszczony za seryjną kabina Stara, mieścił 4-osobowy przedział załogi, a także przelotową skrytkę, gdzie znajdowały się autopompa i urządzenie SN oraz zbiornik na środek pianotwórczy. Drugi niższy moduł zawierał zbiornik na wodę oraz skrytki na sprzęt umieszczone wzdłuż zbiornika.

Kabina załogi była połączona z kabiną seryjną Stara gumowym rękawem, co umożliwiało komunikację między dowódcą a resztą załogi. Na tylnym siedzisku wykonanym w formie półtwardej ławki, umieszczonej przodem do kierunku jazdy, zajmowało miejsce czterech strażaków. W tylnej ścianie kabiny, w górnej części znajdowała się skrytka na sprzęt z drzwiami przesuwnymi. Kabina była ogrzewana za pomocą nagrzewnicy wielopaliwowej Sirocco 232/12 produkcji NRD.

Pierwsza (przelotowa) skrytka za kabiną załogi była przedziałem autopompy wraz z armaturą, do której dostęp zapewniały drzwi żaluzjowe nr.1 po prawej stronie nadwozia. Nad tablicą sterowniczą autopompy posadowiono urządzenie szybkiego natarcia. Z lewej strony tego samego przedziału zainstalowano zbiornik na środek pianotwórczy do którego dostęp zapewniały drzwi żaluzjowe nr.1 po lewej stronie. Zbiornik miał pojemność 250 litrów i posiadał elektryczny wskaźnik poziomu środka pianotwórczego. Po raz pierwszy w historii PRL do produkcji tego elementu użyto tworzyw sztucznych.

Moduł mieszczący zbiornik na wodę znajdował się centralnie nad tylną osią pojazdu. Zbiornik wykonano z blachy stalowej i miał on kształt prostopadłościanu. Wyposażono go w falochrony, właz rewizyjny, elektryczny wskaźnik poziomu wody, a także nasadę 75 do tankowania hydrantowego (w tylnej ścianie nadwozia) oraz 2 nasady 110 do spustu wody (jedna umieszczone w tylnej ścianie, druga z lewej strony poniżej zabudowy). Wzdłuż zbiornika umieszczono po obu stronach skrytki na sprzęt, zamykane drzwiami żaluzjowymi. Z prawej strony nadwozia poniżej skrytek nr. 2, 3 i 4 zabudowano specjalne profile do transportu trzech sztuk węży ssawnych. Węże te były wkładane poprzez wnękę zamykaną uchylną klapą, znajdującą się z prawej strony w ścianie tylnej nadwozia. Górna obniżona część nadwozia (na wysokości zbiornika na wodę oraz bocznych nieprzelotowych skrytek) została wykonana w formie podestu roboczego, zaopatrzonego w drabinkę przytwierdzoną na stałe z lewej strony do tylnej ściany nadwozia. Drabinka ta składała się z dwóch przęseł, z których dolne było podwieszane w pozycji transportowej.

Na dachu zainstalowano centralnie drabinę wysuwaną D10W, która była transportowana w pozycji poziomej (urządzenie blokujące drabinę w pozycji transportowej zajmowało centralną część tylnej ściany nadwozia). Po bokach na pomoście umieszczono uchwyty na prądownice i wytwornice pianowe, pływak, mostki przejazdowe i inny drobny sprzęt.

Na przedniej ścianie kabiny kierowcy, po prawej stronie zamontowano szperacz pogorzeliskowy. W skład wyposażenia szperacza wchodził stojak przenośny i przedłużacz (możliwe było alternatywne zasilanie urządzenia z tylnego gniazda samochodu). Ponadto Jelcz 005 otrzymał zestaw dwutonowej sygnalizacji dźwiękowej Belma, zamontowanej pod przednim zderzakiem oraz dwie lampy pulsacyjne Elektra LB 3, które ze względu na umożliwienie swobodnego sterowania działkiem umieszczono w tylnej części dachu kabiny kierowcy. Od roku 1978 w samochodzie zaczęto montować nowsze lampy pulsacyjne Elektra LBS 5. Pierwszy prototyp samochodu Jelcz 005 z 1972 roku otrzymał zabudowę o strukturze nieco odmiennej od wariantu, który trafił później do produkcji seryjnej (fot. 2)

Układ wodno-pianowy

Jelcz 005 był bez wątpienia nową jakością w segmencie krajowych średnich samochodów gaśniczych. Zastosowanie nowego podwozia Stara serii 200 pozwoliło na skonstruowanie niezawodnego napędu autopompy. Dzięki temu było możliwe zastosowanie autopompy o wydajności 1600 l/min.

Głównym elementem układu wodno-pianowego Jelcza 005 była zamontowana w środkowej części pojazdu autopompa typu A16/8 produkowana w Świdnickiej Fabryce Urządzeń Przemysłowych w Świdnicy. Była to dwustopniowa, jednozakresowa pompa o wydajności 1600 l/min @ 8 bar, która została opracowana specjalnie dla tego modelu Jelcza. Autopompa była napędzana silnikiem samochodu poprzez przystawkę skrzyni biegów i wał przegubowy. Załączenie jej napędu odbywało się z miejsca kierowcy. Jednobiegowa przystawka odbioru mocy typu P45/1 była przystosowana do odbioru napędu autopompy niezależnie od napędu kół, dzięki czemu pompa mogła pracować zarówno na postoju, jak i w czasie jazdy samochodu.

Zasysanie wody w samochodzie Jelcz 005 odbywało się poprzez urządzenie inżektorowe wbudowane w układ wydechowy silnika i sterowane elektropneumatycznie z tablicy sterowniczej autopompy. Integralnym elementem układu wodno-pianowego był dozownik środka pianotwórczego, zapewniający automatyczne stałe procentowe zasysanie środka pianotwórczego przy zmieniających się wydajnościach wodnych autopompy. Zastosowany dozownik RVMA 200 produkcji Rosenbauera, dozował środek pianotwórczy w przedziale 3-7%.

Działko wodno-pianowe zamocowano na dachu po prawej stronie pojazdu, nad kabinami. Było ono obsługiwane ręcznie przez strażaka stojącego na składanym pomoście umieszczonym w kabinie załogi, wyglądającego przez otwierany do tylu właz. W pierwszym prototypie zastosowano działko produkcji czechosłowackiej, zastąpione w wersjach seryjnych austriackim działkiem Rosenbauer RM16 o wydajności 1600 l/min.

Urządzenie szybkiego natarcia, umieszczone nad autopompą z prawej strony pojazdu, składało się ze zwijadła obrotowego i ciśnieniowego gumowego węża o długości 40 m i średnicy 25 mm, zakończonego prądownicą wodną wielkości 25, umożliwiającą podanie prądu zwartego i rozproszonego. Podanie wody było możliwe niezależnie od stopnia rozwinięcia węża.

Samochód wyposażono w dwie nasady tłoczne 75 (wyprowadzone z prawej strony nadwozia), dwie nasady ssawne 110 (z lewej strony i z tyłu), nasadę 75 napełniania zbiornika (z tyłu) oraz nasadę 52 ssania środka pianotwórczego z zewnątrz (prawa strona nadwozia).

Możliwości taktycznego wykorzystania samochodu Jelcz 005 GBA 2,5/16

Czerpanie wody przez autopompę

• z własnego zbiornika poprzez zawór kulowy
• ze zbiornika zewnętrznego poprzez wąż ssawny połączony z jedną z nasad 110
• z sieci hydrantowej poprzez nasadę 75 napełniania zbiornika

• do działka wodno-pianowego
• do dwóch nasad tłocznych 75
• do urządzenia szybkiego natarcia (w praktyce, ze względu na użyty typ prądownicy SN nie było możliwe podawanie piany)

• z własnego zbiornika
• ze zbiornika zewnętrznego poprzez nasadę 52 ssania środka pianotwórczego

Podsumowanie

Samochód Jelcz 005 GBA 2,5/16 był długo oczekiwaną podstawową jednostką operacyjną przeznaczoną dla polskiej straży. Perturbacje związane w przeszłości z nieudanymi konstrukcjami krajowych pojazdów z autopompą o wydajności rzędu 1600 l/min, pozwalały spojrzeć na ten pojazd przez zupełnie nową optykę.

Szereg nowych rozwiązań zastosowanych w układzie wodno-pianowym modelu 005, zwiększenie nośności podwozia oraz optymalne rozwiązanie napędu autopompy sprawiły, że pojazd ów można potraktować jako pierwszy pełnowartościowy średni samochód gaśniczy produkowany w kraju. Istotną zaletą konstrukcji było również zastosowanie podwozia z napędem na dwie osie i blokadą mechanizmu różnicowego, dzięki czemu pojazd posiadał dobre właściwości jezdne również poza drogami utwardzonymi. Jednostka napędowa S359 była pierwszym krajowym dieslem, cechującym się wysoką kulturą pracy, trwałością oraz łatwością rozruchu. Zapewniała ona pojazdowi wystarczającą dynamikę a prędkość maksymalna podana przez producenta była po raz pierwszy wartością realną. Nadwozie specjalne „zero zero piątki” przystosowano do przewozu znacznie większej ilości sprzętu niż np. w Jelczu 003 – większe były również zbiorniki na środki gaśnicze.

Dużym minusem egzemplarzy z pierwszych trzech lat produkcji był brak wspomagania układu kierowniczego, co stało się przekleństwem kierowców. Wadą, której nie udało się wyeliminować do końca produkcji były zacinające się i ulegające szybkiej destrukcji drzwi żaluzjowe osłaniające schowki.

Nowy GBA był pierwszym w PRL-u seryjnym samochodem pożarniczym, w którym zastosowano (wprawdzie dość prymitywne, ale jednak) podnoszone do góry żaluzje z profili aluminiowych. Zawdzięcza temu większość ze swych popularnych „przezwisk” - najczęściej porównywano go do używanych wówczas samochodów do dystrybucji napojów gazowanych, które również oparte były o podwozia ze Starachowic i posiadały swoiste „skrytki”, zamykane podciąganymi do góry plandekami. Stąd takie nazwy jak „Cola”, „Pepsi” i ich pochodne (Koka, Pepsa, Pepsianka). Innym, dość rozpowszechnionym „przezwiskiem”, była nawiązująca do tego samego motywu „Tarka”.

Samochód Jelcz 005 był produkowany w latach 1975-1979. W sumie wykonano 936 egzemplarzy tego pojazdu. Od jesieni 1979 w ofercie JZS pojawił się model 005M, który był zmodernizowaną wersją dotychczas wytwarzanego samochodu GBA 2,5/16.

Jelcz 005 (1975)

Okres produkcji: 1975-1979
Producent podwozia: Fabryka Samochodów Ciężarowych im. F. Dzierżyńskiego w Starachowicach
Producent zabudowy: Jelczańskie Zakłady Samochodowe w Jelczu k/Oławy

Oznaczenie pożarnicze wg PN-79: GBA 2,5/16
Podwozie: Star 244L
Silnik: typu S359, wysokoprężny, sześciocylindrowy, rzędowy, o mocy 150 KM i pojemności skokowej 6840 cm3
Skrzynia biegów: S5-45 mechaniczna, 5+R
Skrzynia rozdzielcza: dwubiegowa (szosa, teren)
Sprzęgło: jednotarczowe, suche sterowane hydraulicznie
Układ jezdny: 4x4 z blokadą mechanizmu różnicowego na tylnym moście
Nadwozie: dwusegmentowe, składające się z kabiny typu 642 i nadwozia specjalnego (w całości stalowe)
Liczba miejsc: 6 (2+4)
Wymiary (długość, szerokość, wysokość): 6930 / 2490 / 3320 mm
Rozstaw osi: 3900 mm
Prześwit poprzeczny: 280 mm
Prześwit podłużny: 230 mm
Kąt natarcia: 38º
Kąt zejścia: 25º
Masa własna pojazdu: 6810 kg
Dopuszczalna masa całkowita: 10 580 kg
Maks. obciążenie osi przedniej: 3930 kg
Maks. obciążenie osi tylnej: 6650 kg
Poj. zbiornika paliwa: 150 l + 40 l w kanistrach
Prędkość maks.: 82 km/h
Zużycie paliwa w czasie jazdy: 26 l/100 km
Zużycie paliwa w czasie pracy autopompy: ok. 20 l/h

Autopompa: ŚFUP A16/8 dwustopniowa jednozakresowa o wyd. 1600 l/min @ 8 bar
Napęd autopompy: przez przystawkę odbioru mocy P45/1 i wał przegubowy
Zbiornik wody: stalowy (z powłoką antykorozyjną), spawany w kształcie prostopadłościanu o poj. 2500 l
Zbiornik środka pianotwórczego: o poj. 250 l wykonany z poliestru wzmocnionego tkaniną szklaną
Dozownik środka pianotwórczego: Rosenbauer RVMA 200
Nasady: 2x tłoczna 75 (prawa strona), 2x ssawna 110 (lewa strona i tył), 1x tankowania hydrantowego 75 (tył), 2x spustowa 110 (lewa strona i tył), 1x ssania środka pianotwórczego z zewnątrz 52 (prawa strona)
Działko wodno-pianowe: Rosenbauer RM16 o maks. wydajności: wody - 1600 l/min @ 8 bar (zasięg poziomy: 45 m); piany – 19,5 m3/min (zasięg poziomy: 40 m); obrót działka w płaszczyźnie poziomej: 360º; w płaszczyźnie poziomej: od - 20º do + 85º
Szybkie natarcie: 40-metrowe, składające się z gumowego węża ciśnieniowego na zwijadle, zakończonego prądownicą wielkości 25

Przewidywane wyposażenie normatywne (1975):

• Wąż ssawny 110-2400 – 3 szt.
• Smok ssawny z koszem – 1 szt.
• Pływak - 1 szt.
• Stojak hydrantowy – 1 szt.
• Klucz hydrantowy podziemny – 1 szt.
• Klucz hydrantowy nadziemny – 1 szt.
• Linka do pływaka (0,8 m)- 1 szt.
• Linka do smoka (15 m)- 1 szt.
• Linka do węży ssawnych (20 m) - 1 szt.
• Węże tłoczne W75 (20 m) – 10 odc. (200 m)
• Węże tłoczne W75 (5 m) – 2 odc.
• Węże tłoczne W52 (20 m) – 8 szt. (160 m)
• Rozdzielacz 75 – 1 szt.
• Zbieracz 75/110
• Prądownica pianowa PP 2-12 – 1 szt.
• Prądownica pianowa PP 4-12 – 1 szt.
• Prądownica pianowa PPS-12 – 1 szt.
• Prądownica wodna uniwersalna 52 – 1 szt.
• Prądownica wodna zamykana 52 – 2 szt.
• Prądownica wodna zamykana 75 – 1 szt.
• Głowica mgłowa 16 – 1 szt.
• Głowica mgłowa 30 – 1 szt.
• Przełącznik 110/75 – 2 szt.
• Przełącznik 75/52 – 3 szt.
• Zasysacz liniowy Z-2 – 1 szt.
• Zasysacz liniowy Z-4 – 1 szt.
• Zasysacz liniowy Z-8 – 1 szt.
• Wąż do zasysacza (1,1m) - 1 szt.
• Torba wężowego, kpl. - 1 szt.
• Siodełko wężowe – 1 szt.
• Klucz do łączników – 2 szt.
• Mostek przejazdowy 52-75-52 – 2 szt.
• Podpinka do węży - 2 szt.
• Wytwornica pianowa WP-75 - 2 szt.
• Wiadro brezentowe – 2 szt.
• Gaśnica proszkowa G – 2 szt.
• Koc gaśniczy – 1 szt.
• Linka strażacka 30 m - 2 szt.
• Drabina wysuwana dwuprzęsłowa (DW-10/D10W) – 1 szt.
• Drabina słupkowa 3,1 m - 1 szt.
• Zbiornik składany 2500 l - 1 szt.
• Bosak lekki – 1 szt.
• Bosak podręczny – 1 szt.
• Topor ciężki – 1 szt.
• Łom – 1 szt.
• Piła poprzeczna – 1 szt.
• Ubranie żaroodporne - 2 kpl.
• Rękawice lateksowe – 2 pary
• Rękawice azbestowe - 2 pary
• Buty gumowe wysokie – 2 pary
• Aparat oddechowy AP-3M z zapasowymi butlami – 2 kpl.
• Szperacz pogorzeliskowy z osprzętem – 1 szt.
• Szpadel - 2 szt.
• Latarka akumulatorowa z żarówką, akumulatorem i torbą - 3 kpl.
• Zestaw narzędzi dielektrycznych – 1 kpl.
• Radiostacja UKF-FM – 1 szt.
• Apteczka sanitarna – 1 szt.